Home

UTOPIA 1900- 1940. VISIES OP EEN NIEUWE WERELD

22 september 2013 t/m 5 januari 2014

Aan het begin van de 20ste eeuw ontstaan twee avant-garde bewegingen die de wereld met een enorme overtuiging willen veranderen: het Expressionisme en het Constructivisme. In dit utopisch streven naar Een Nieuwe Mens in een Nieuwe Samenleving gaan de twee gelijk op; in hun invulling daarvan staan zij diametraal tegenover elkaar. De tentoonstelling UTOPIA bracht dit 20ste-eeuwse spanningsveld in beeld met topstukken uit binnen- en buitenland en opende daarmee nieuwe inzichten voor bezoekers uit de 21ste eeuw.

Grote namen

In UTOPIA kwamen beeldende kunst, film, architectuur, dans, theater, design en fotografie aan bod met werk van kunstenaars als Kazimir Malevich, Emil Nolde, Ernst Ludwig Kirchner, Franz Marc en El Lissitzky. Bijzondere bruiklenen van onder meer het Centre Pompidou in Parijs, Museum Albertina in Wenen, de Hamburger Kunsthalle en nog niet eerder getoond werk uit de Zwitserse Merzbacher collectie, maken het beeld compleet. UTOPIA was het vervolg op de succesvolle tentoonstelling Theo van Doesburg and the international Avant-Garde, die Museum De Lakenhal in 2009 i.s.m. Tate Modern Londen presenteerde.

tentoonstellingsvideo

Utopia

Het fenomeen Utopia wordt al in 1516 geïntroduceerd in het gelijknamige boek van Thomas More. Hierin schetst hij een ideale maatschappij, gelokaliseerd op een denkbeeldig eiland in de Stille Zuidzee. Waarom leeft het idee van een utopische samenleving juist aan het begin van de 20ste eeuw weer op? Al voor de eerste wereldoorlog heerst er een wijdverspreid gevoel dat het radicaal anders moet. De tentoonstelling UTOPIA illustreerde dat kunstenaars zich geroepen voelden om een ware revolutie te ontketenen die grenzen van landen en disciplines zou overstijgen.

Een radicale ommekeer

In ronkende manifesten verwoorden de constructivisten en expressionisten hun utopische ambities: het verleden moet worden afgebroken om met een geheel nieuwe samenleving te kunnen beginnen. Van theelepeltje tot wolkenkrabber ontwerpen kunstenaars de omgeving van de Nieuwe Mens. Niet alleen kunst en design, ook theater, dans en film worden ingezet om de Nieuwe Mens van het goede voorbeeld te voorzien. Tegenover het collectivistische ideaal van de constructivisten staat de expressionistische nadruk op individuele vrijheid. Met deze twee pijlers worden belangrijke lijnen uitgezet voor de ontwikkeling van de moderne kunst in de 20ste eeuw. De rol van de kunstenaar binnen de samenleving zal vanaf deze periode voortdurend opnieuw bevraagd worden.

UTOPIA 1900- 1940. VISIES OP EEN NIEUWE WERELD
UTOPIA 1900- 1940. VISIES OP EEN NIEUWE WERELD Foto: Marc de Haan

Expressionisme

De primitieve culturen die de expressionisten in de volkenkundige musea leren kennen zijn een grote inspiratiebron bij hun zoektocht naar vrijheid en oorspronkelijkheid. Wij zien deze ideeën vertaald op schilderijen van Jan Sluijters, Ernst Ludwig Kirchner en Emil Nolde, maar ook op foto’s waarop figuren naakt zitten, dansen en roken, en in de zogenaamde Ausdrucktanz die groot wordt onder Rudolf von Laban en Mary Wigman. Ook films uit die tijd zijn herkenbaar expressionistisch dankzij grote licht-donker contrasten in de shots, hevige emoties, karikaturale make-up en dramatische gebaren.

Constructivisme

De Russische Revolutie van 1917 is een baken van hoop voor alle progressieve bewegingen. Er is sprake van “een nieuw tijdsbewustzijn” zoals de kunstenaar Theo van Doesburg het in het Leiden van 1918 in vier talen formuleert. De Russische constructivisten, de Futuristen en de kunstenaars van De Stijl en het Bauhaus worden gedreven door de ambitie om een geheel nieuwe wereld te creëren met een internationale, tot abstract-geometrische vormen gereduceerde beeldtaal die toegepast zou worden op alle disciplines.

Bij de tentoonstelling verscheen de catalogus 'UTOPIA 1900-1940. Visies op een Nieuwe Wereld', met bijdragen van: prof. Christina Lodder, dr. Gregor Langfeld, drs. Doris Wintgens Hötte en Judit Bozsan. De catalogus is nog steeds te koop in de museumwinkel.

BEGUNSTIGERS

Gemeente Leiden, BankGiro Loterij, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, VSB fonds, Prins Bernhard Cultuurfonds, Mondriaan fonds, SNS REAAL fonds, SRC cultuurvakanties en AON.