Home

Eén van de beroemdste en meest opvallende kunstwerken uit de collectie van Museum De Lakenhal is het enorme altaarstuk van het Laatste Oordeel, gemaakt door Lucas van Leyden in ca. 1526-27 als memorietafel voor Claes Dircsz. van Swieten, een vermogende houthandelaar en schepen van Leiden die in 1525 was overleden. Op deze dag staan de doden uit hun graven op om hun lotsbestemming te bereiken in de hemel of de hel. Zij worden zacht meegevoerd door lieflijke engelen of door duivelse figuren de hellemond in gedreven, zoals beschreven in de Apocalyps. Al vroeg wordt Lucas van Leyden in heel Europa gezien als wonderkind vanwege zijn sublieme etsen en tekeningen. Als geen ander geeft hij verhalende kwaliteiten aan Bijbelse en wereldse onderwerpen. Naastenliefde, losbandigheid, zedeloosheid en vrouwenlisten zijn Lucas van Leydens favoriete thema’s.

Cornelis Engebrechtsz. (Leiden ca. 1462 - aldaar 1527)

Engebrechtsz. is de eerste belangrijke kunstschilder uit Leiden en de leermeester van Lucas van Leyden. Wat we over zijn leven weten is bekend uit het Schilder-Boeck (1604) van kunstenaarsbiograaf Karel van Mander. Naast leerlingen van buiten worden ook zijn drie zoons in het atelier opgeleid. Samen produceren zij religieuze kunst voor de kloosters en kerken in Leiden en omgeving.

middeleeuwen naar renaissance

De werken van Engebrechtsz. zijn nog door de middeleeuwse gotiek geïnspireerd en ontwikkelen zich later in zijn carrière steeds meer in de richting van het in Antwerpen zo populaire maniërisme, maar Lucas van Leyden stort zich vol overgave op de perfecte weergave van het menselijk lichaam, een populaire uitdaging onder kunstenaars uit de vroege renaissance.

Lucas van Leyden, Laatste Oordeel (detail), 1526-27
Lucas van Leyden, Laatste Oordeel (detail), 1526-27 Museum De Lakenhal, Leiden

INSPIRATIE UIT ITALIË

Lucas van Leyden vindt inspiratie in de prenten naar de schilderijen van de Italiaanse Renaissance-kunstenaar Rafaël. Lucas heeft werk Rafaël nooit gezien: hij kende het werk via de reproductieprenten van diens leerling Marcantonio Raimondi. Niet alleen wordt Lucas van Leyden gewaardeerd door eigentijdse kunstkenners en kunstenaars, maar ook door kunstenaarsbiografen als Giorgio Vasari (Arezzo, 30 juli 1511 - Florence, 27 juni 1574) en Karel van Mander (Meulebeke, mei 1548 – Amsterdam, 11 september 1606), die in hun boeken over hem schrijven.

SIGNATUUR

Let in de afbeelding hieronder op het monogram dat Lucas van Leyden gebruikte om zijn werken te signeren.

Lucas van Leyden, Portret van een onbekende man (detail), 1521.
Lucas van Leyden, Portret van een onbekende man (detail), 1521. Museum De Lakenhal, Leiden

ONTMOETING MET DÜRER

In 1521 ontmoet Lucas van Leyden de Duitse kunstenaar Albrecht Dürer in Antwerpen. De twee kunstenaars wisselen een groot aantal prenten uit en Dürer tekent ter plekke een portret van Lucas van Leyden. Onder Dürers invloed introduceert Lucas van Leyden het portret als nieuw genre in de Noordelijke Nederlanden.

DE INVLOED VAN LUCAS VAN LEYDEN

Lucas van Leyden sterft jong, als 39-jarige bezwijkt hij aan tuberculose. Zijn werk heeft veel invloed op kunstenaars na hem. Zo verzamelt Rembrandt zijn complete prentwerk. Net als Lucas van Leyden kiest hij zowel de gewone mens als Bijbelse thema's als onderwerp.

TENTOONSTELLING LUCAS VAN LEYDEN EN DE RENAISSANCE

In 2011 organiseert Museum De Lakenhal de tentoonstelling 'Lucas van Leyden en de Renaissance'. Voor het eerst wordt zijn werk getoond in de context van kunstenaars als de Duitser Albrecht Dürer, Joachim Patinir uit Vlaanderen, de Italiaanse graficus Marcantonio Raimondi en de Leidse schilders Aertgen van Leyden en Cornelis Engebrechtsz. In de tentoonstelling wordt het Leidse drieluik met het Laatste Oordeel voor het eerst samen getoond met de Dans om het gouden kalf (Rijksmuseum, Amsterdam) en Christus geneest de blinde van Jericho (Hermitage, Sint-Petersburg).

Koningin Beatrix op de opening van de tentoonstelling.
Koningin Beatrix op de opening van de tentoonstelling. Museum De Lakenhal, Leiden 2011. Foto: Marc de Haan

HET LAATSTE OORDEEL OP REIS

Het Laatste Oordeel uit de collectie van Museum De Lakenhal is altijd in Leiden gebleven op twee korte uitzonderingen na: tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen het enorme drieluik werd opgeslagen in Limburg en in 1958, toen het getoond werd in het Rijksmuseum. Tijdens de Restauratie en Uitbreiding van het museum, tussen 2016 en 2018, verhuist het drieluik tijdelijk naar de Eregalerij van het Rijksmuseum in Amsterdam, als onderdeel van het samenwerkingsverband dat de directeuren van Museum De Lakenhal en het Rijksmuseum op 27 februari 2014 bezegelden.

Directeuren Meta Knol en Wim Pijbes na ondertekening van het convenant.
Directeuren Meta Knol en Wim Pijbes na ondertekening van het convenant. 27 februari 2014, Museum De Lakenhal

We vinden elkaar op het niveau van de inhoud. Dan doet schaal er minder toe. Museum De Lakenhal is gewoon het brutale kleine zusje van het Rijksmuseum!

Meta Knol, directeur Museum De Lakenhal